Ὁ Δεκάλογος τοῦ Ἱεροψάλτη (3 άρθρα)
Ἀπὸ τὸ βιβλίο:
“Τὸ ἄγραφο Τυπικὸ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας”τοῦ Ἱεροψάλτου κ. Ἰωάννου Χ. Δαμαρλάκη (1993)
Νὰ στέκεται κατὰ τὴν ὥρα τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν σὲ στάση ΗΓΕΜΟΝΙΚΩΣ ΤΑΠΕΙΝΗ χωρὶς περιττὲς κινήσεις, μορφασμούς, κ.λπ.
Νὰ φορᾶ πάντοτε τὸ ἱερὸ ράσσο καὶ νὰ προσπαθεῖ καὶ οἱ βοηθοί του νὰ εἶναι ρασοφορεμένοι. Προσδίδει ἱεροπρέπεια.
Νὰ ψάλλη πάντοτε μέσα ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς μας, σύμφωνα μὲ τὸν κανόνα τῆς ἐν Λαοδικεία Οἰκουμενικῆς Συνόδου “ἀπὸ διφθέρας ψάλλειν”.
Νὰ ψάλλη πάντα τὸ ἴδιο εἴτε εἶναι μόνος του στὴν Ἐκκλησία εἴτε ὑπάρχει πλῆρες ἐκκλησίασμα γιατὶ σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις τὸν πανταχοῦ παρόντα Θεὸ ὑμνεῖ.
Νὰ συνδυάζει τὸν τρόπο τῆς ψαλμωδίας μὲ τὸ νόημα τοῦ ὕμνου π.χ. ἀλλιῶς ἐκφράζεται ὁ διατονικὸς ἦχος τῆς Μ. Πέμπτης καὶ ἀλλιῶς ὁ διατονικὸς ἦχος τοῦ Πάσχα. Πρέπει δηλαδὴ νὰ ψάλλη “χρωματισμένα καὶ ὄχι ἄσπρα”.
Νὰ σέβεται τοὺς Λειτουργοὺς Ἱερεῖς καὶ τοὺς συναδέλφους καὶ νὰ συνεργάζεται ἁρμονικὰ μαζί τους.
Ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ περιβάλλεται τὸ ἱερὸ ράσσο καὶ ἀρχίζει νὰ ἐκτελεῖ τὰ ἱερά του καθήκοντα πρέπει “πᾶσαν τὴν βιωτικὴν μέριμναν” νὰ ἀποχωρίζεται.
Νὰ ἀπαγγέλλη τὰ ἀναγνώσματα καὶ νὰ ψάλλη τὰ μέλη εὐάρθρως καὶ ἐννοιολογικὰ ὥστε οἱ πιστοὶ νὰ κατανοοῦν καὶ νὰ συμμετέχουν.
Νὰ γνωρίζη ὅτι κάθε ὑπερβολὴ κατὰ τὴν ὥρα τοῦ ψάλλειν βλάπτει ἀνεπανόρθωτα.
Νὰ συμμετέχει στὰ διαδραματιζόμενα τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν ἴνα μὴ ἐπαληθεύεται τὸ τροπάριον “πολλάκις τὴν ὑμνωδίαν ἐκτελῶν εὐρέθην τὴν ἁμαρτίαν ἐκπληρῶν”.
Τέλος ὁ Ἱεροψάλτης ὡς κατώτερος κληρικὸς πρέπει νὰ συμπεριφέρεται ἀνάλογα. Ἡ μορφή του γενικά (ἐνδυμασία, κώμη κ.ἄ.), πρέπει νὰ “δείχνουν” πάντα τὸ ὑπούργημά του. Εἶναι κατ’ ἐξοχὴν καὶ καθ’ ὑπεροχὴν “Ἀνὴρ Ἐκκλησιαστικός”. Καὶ γιὰ νὰ ἐπιτύχη στὸ ἔργο του πρέπει νὰ διάγη βίο ἐνάρετο, “ἐν μελέτη, ἐν ἀκοῆ, ἐν πίστει, ἐν νηστεία, ἐν ὑπομονῆ καὶ ὑπακοή”.
Ο ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Κύρια προσόντα του Ψάλτου
Όσοι αναλαμβάνουν το έργο του ψάλτη θα πρέπει να συγκεντρώνουν απαραίτητα κάποια προσόντα, τα οποία είναι: τα φυσικά, τα γραμματικά , και τρίτο τα ηθικά.Βασικό φυσικό προσόν, που είναι άλλωστε και θείο δώρο όπου λίγοι το έχουν, είναι η καλλιφωνία, με ότι μπορεί να περικλείει αυτός ο όρος, και εννοούμε την μουσική αντίληψη, (το ...''μουσικό αυτί''...που λέμε), την ένταση και την χροιά της φωνής καθώς και την καλαισθησία.
Ο ψάλτης πρέπει να είναι καλλίφωνος, για να ακούγεται ευχαρίστως. Στην αντίθετη περίπτωση λειτουργεί ως διώκτης των πιστών από την εκκλησία, και γίνεται αιτία δυσφημήσεως και σαρκασμών εναντίον της θείας Λατρείας από τους παντός είδους εχθρούς της εκκλησίας μας, που δεν είναι και λίγοι.
Εάν λείπει το προσόν της καλλιφωνίας, πολύ δύσκολα αναπληρώνεται με την θεωρητική γνώση, και την μεγάλη μουσική μόρφωση. Η μουσική όμως αντίληψη και καλαισθησία αν δεν υπάρχει πλούσια από την αρχή μπορεί με τη σπουδή, την επίμονη μελέτη, καθώς και με τα κατάλληλα ακούσματα, να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Θα πρέπει ο Ψάλτης να αντιλαμβάνεται με ευκολία ποιο είναι το σωστό και το ευχάριστο, ποιο είναι το εσφαλμένο και δυσάρεστο, ποια είναι τα αρμόζοντα για την ιερότητα του χώρου και της στιγμής, και πως θα πρέπει να οικονομεί την ψαλμωδία, ανάλογα με τα προβλήματα που συναντά ένεκα της ασυμμετρίας των ύμνων ή του ακανόνιστου τονισμού και στίξεως έτσι ώστε να κάνει την εκτέλεση όσο ποιο καλαίσθητη γίνεται.
Άλλο ένα σημαντικό φυσικό προσόν είναι η σωματική υγεία και η καλή φυσική κατάσταση, διότι καχεκτικός και αδύναμος οργανισμός δεν θα μπορέσει να βαστάξει τον κόπο του αναλογίου.
Γραμματικά προσόντα: Πρέπει ο ιεροψάλτης να έχει κάποιες γραμματικές γνώσεις τουλάχιστον σε επίπεδο Λυκείου (...άλλωστε χωρίς απολυτήριο Λυκείου δεν μπορείς να έχεις αναγνωρισμένο πτυχίο ή δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής...), για να μπορεί να εφαρμόζει την ψαλμική παραγγελία...''ψάλλατε συνετώς...''..που όπως ερμηνεύει ο Θεοδώρητος , όχι μόνο με τη γλώσσα να προσφέρεις την υμνωδία αλλά και την σκέψη σου να έχεις σε εγρήγορση για να κατανοεί τα ψαλλόμενα.
Αν λοιπόν ο ίδιος ο ψάλτης καταλαβαίνει αυτά που ψάλλει και ακόμη περισσότερο τα νιώθει, τότε τα ιερά κείμενα θα ζωντανεύουν μέσω της φωνής του και θα επιδρούν στις ψυχές των ακροατών , φυσικά προς όφελός τους , αυτό πιστεύω θα πρέπει να είναι το ζητούμενο και ο στόχος για κάθε Ιερο-ψάλτη.
Υπάρχουν και κάποια άλλα σοβαρά προσόντα που θα πρέπει να έχει ο Ιεροψάλτης και αυτά είναι τα ηθικά.
Κατ αρχήν θα πρέπει να είναι καλός Χριστιανός όπως άλλωστε οφείλουν να είναι όλοι οι βαπτισμένοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, να ζει βίο ευσεβείας και αρετής και ως κατώτερος κλήρος που είναι να μην προκαλεί με κανένα τρόπο επειδή στο πρόσωπό του καθρεπτίζεται ( λίγο έως πολύ ) η ίδια η Εκκλησία.
Ο Ιεροψάλτης έχει την υψηλή τιμή να προσφέρει εκ μέρους του Χριστιανικού πληρώματος, λατρεία προς τον Άγιο Θεό, και για αυτό πρέπει να έχει......να έχουμε ...κατά νου το λόγο του σοφού Σειράχ...."ουχ ωραίος αίνος εν στόματι αμαρτωλού..."
Θα πρέπει ο ίδιος Ιεροψάλτης να σεβαστεί πρώτα από όλα το ίδιο του το έργο. Να μην το κάνει μόνο για την αμοιβή ή την δόξα και τους επαίνους, να δείχνει προς τους Ιερείς το οφειλόμενο σεβασμό διότι πρωτεύον πρόσωπο στο Ναό είναι ο Ιερέας, που είναι και ο άμεσος συνεργάτης του. Σε αυτό εδώ το σημείο να τονίσω το γεγονός ότι σε περίπτωση σφάλματος την ώρα της ακολουθίας από τον Ιεροψάλτη ή από τον Ιερέα, δεν θα πρέπει ο πρώτος να μορφάζει δυσανασχετώντας, ούτε και ο δεύτερος κάνοντας κατάχρηση εξουσίας να παρατηρεί τον ψάλτη και μάλιστα από μικροφώνου, διότι έτσι γίνεται το πρόβλημα αντιληπτό από τον λαό και χάνεται όλο το κατανυκτικό κλίμα που τυχόν είχε επιτευχθεί. Θα πρέπει το σφάλμα να καλύπτεται όσο το δυνατό, και να συζητείται μετά το πέρας της ακολουθίας.
Ο Ιεροψάλτης να είναι ευλαβής μέσα και έξω από τον Ναό, και ειδικά μέσα διότι εμείς που ασχολούμαστε με την Εκκλησία (...Ιερείς , ψάλτες, επίτροποι, νεωκόροι κ.τ.λ...) υποφέρουμε από το σύνδρομο ''της εξοικείωσης με τα Θεία'' και αυτό φαίνεται από την στάση μας και την συμπεριφορά μας.
Τέλος να θίξουμε και την προς τους συναδέλφους συμπεριφορά μας. Δυστυχώς εδώ επικρατεί η ''νόσος'' των Ιεροψαλτών, δηλαδή η αλαζονεία. Σπανίως θα βρεθεί Ιεροψάλτης να παραδεχτεί με την καρδία του άλλο συνάδελφό. Βέβαια τα γεροντικά λένε πως τα ταγγαλάκια όπου δούνε ράσο εκεί πάνε και μπλέκονται.....γιατί το Ιεροψαλτικό ράσο να αποτελέσει εξαίρεση;
Η ταπεινή μου γνώμη είναι πως είμαστε όλοι οι βαπτισμένοι Ορθόδοξοι , αδέρφια, και πως εμείς οι Ιεροψάλτες έχουμε ένα λόγω παραπάνω ....την κοινή μας αγάπη για την Β.Μουσική.... να είμαστε μονιασμένοι και αγαπημένοι.
Θα κλείσω με μία ρήση του Ιερού Χρυσοστόμου σχετική με όλα τα παραπάνω :''.....Τι δε εστί το ζητούμενον και ό παρ ημών απαιτείται; Το τους θείους αναπέμποντας ύμνους φόβω πολλώ συνεσταλμένους και ευλαβεία κεκοσμημένους , ούτω προσφέρειν τούτους ....''
Η ψαλμωδία είναι θυσία… στον Θεό
Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
Η ψαλμωδία είναι προσευχή και μέσα στον ορθόδοξο ναό διαφυλάσσεται η κατανυκτική ατμόσφαιρα και ανυψώνεται ο νους και η καρδιά προς τον Θεό. Μέσα στο ναό, στο λιβάνι, στο γονάτισμα, την υπερβατικότητα, τη συντριβή και την ταπείνωση και κάτω από τον απαλό ήχο της ψαλμωδίας, η ψυχή απαλλάσσεται από το φόβο, την αυταρέσκεια, την επιτήδευση και από το βάρος της αμαρτίας. Και αυτό επιτυγχάνεται με την απαλότητα της φωνής και όχι με θορυβώδεις μουσικούς ήχους, ξεφωνητά, κούφια λόγια, άτακτες φωνές και γραλιέματα και τούτο γιατί ο αμαρτωλός δεν σώζεται με την ομορφιά της ψαλμωδίας, αλλά με το φόβο στον Θεό.Η ψαλμωδία είναι μια θυσία στον Θεό όπου τα χείλη αισθάνονται αγαλλίαση και η ψυχή λύτρωση. Μοναδικός σκοπός της ψαλμωδίας είναι να υποβοηθήσει το λαό του Θεού να οικειοποιηθεί την αλήθεια του Χριστού, γι’ αυτό και τους πρώτους αιώνες ο πιστός λαός παρακολουθούσε στους ναούς με χαμηλή φωνή τους ύμνους. Κατά τον Μ. Βασίλειο η εκκλησιαστική ψαλμωδία είναι πρώτιστα πνευματική πράξη, αφού σχολιάζοντας τον ψαλμόν 29,5 «ψάλλατε τω Κυρίω οι όσιοι αυτού» παρατηρεί: «Δεν υμνολογεί τον Κύριον αυτός που με το στόμα προφέρει τα λόγια του ψαλμού. Τον υμνολογούν όσοι ψάλλουν με καθαρή καρδιά, έχουν άγια ζωή και σέβονται τη δικαιοσύνη του Θεού…» (Μ. Βασιλείου, εις ψαλμούς 3 P G, 312 C). Αυτός είναι και ο υπεύθυνος ρόλος των λειτουργικών παραγόντων της Εκκλησίας.
Οι ιερείς και οι ιεροψάλτες εκπροσωπούν το λαό εις τα «εν τω ναώ τελούμενοι», θεωρούνται αναπόσπαστα μέλη της λειτουργικής πράξης και σημαντικοί παράγοντες της ομαλής διεξαγωγής της Θείας Λειτουργίας. Η καθαρότητα του βίου, η ευσέβεια, η συναίσθηση της ευθύνης απέναντι στην ιερή αποστολή, η προσευχητική και κατανυκτική διάθεση σε συνδυασμό με το μεράκι και την καλή φωνή πρέπει να είναι τα βασικά προσόντα και εφόδια των ιερέων και ιεροψαλτών για να καταστούν άξιοι της αποστολής τους.
Γιατί εάν ο ιεροψάλτης δεν συγκλονίζεται από τα τροπάρια του Πάθους και της Ανάστασης του Χριστού, τότε δεν είναι σε θέση να κάνει και τους πιστούς να βιώσουν ανάλογα συναισθήματα. Τότε απλώς επιδεικνύει τις φωνητικές του και τεχνικές ικανότητες και γίνεται ένας «εκκλησιαστικός τραγουδιστής» και όχι εργαλείο προσευχής και κατάνυξης στη ζωή της εκκλησίας, αφού η μουσική της πρώτα και πριν απ’ όλα είναι προσευχή και έπειτα τέχνη.
Στην εποχή μας αλλά και σε κάθε εποχή η Εκκλησία με τις λειτουργικές της τέχνες και την προσευχή μπορεί να εκπληρώσει τον προορισμό που είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος και με τα μάτια (ορθόδοξη βυζαντινή αγιογραφία) και με τα αυτιά (τροπάρια της υμνογραφίας – βυζαντινή μουσική), αλλά και με την όσφρησή του ακόμα (μύρο, λιβάνι, αγνό κερί) αισθάνεται με τις πνευματικές του αισθήσεις μια έλξη προς τον Θεό.
Αυτό είναι και το μέγα μυστήριο στις λειτουργικές τέχνες της Εκκλησίας μας, «που όποιος δεν το έχει δοκιμάσει, δεν πρόκειται να πεισθεί πως είναι ασύκριτα υψηλότερες αυτές οι ιερές τέχνες από τις άλλες τις κοσμικές και πως μονάχα αυτές μπορούν μέσα στον αγιασμένο χώρο της Εκκλησίας να μας βοηθήσουν να βρούμε τη σωτηρία μας, το δρόμο τον ενδεδειγμένο της επιστροφής» (Π.Β. Πάσχος, «Ερως Ορθοδοξίας»). Κλείνοντας παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό κείμενο του Μ. Βασιλείου – ανάμεσα από πολλά πατερικά κείμενα – το οποίο σε ελεύθερη μετάφραση έχει ως εξής: «Επειδή το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει πως το γένος των ανθρώπων δύσκολα παιδαγωγείται στην αρετή και ότι εξαιτίας της τάσης που έχουμε προς την ηδονή παραμελούμε πολύ τη σωστή ζωή, τι κάνει;
Ανέμιξε την ευχαρίστηση που προέρχεται από τη μελωδία με τη διδασκαλία, ώστε να επηρεαζόμαστε, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, από τη θελτικότητα του ακροάματος. Όπως δηλαδή ο πεπειραμένος ιατρός, ο οποίος τα πιο πικρά φάρμακα τα δίνει στους δύσκολους ασθενείς, αλείφοντας πολλές φορές το ποτήρι του φαρμάκου με το μέλι. Γι’ αυτό επινοήθηκαν για χάρη μας οι αρμονικές μελωδίες των ψαλμών, ώστε όσοι είναι στην ηλικία γενικά ανώριμοι, φαινομενικά ψάλλουν, ενώ στην πραγματικότητα εκπαιδεύουν τις ψυχές τους» (Μ. Βασιλείου εις 1. Ψαλμούς 1P G,217 C).
