B. N. Τατάκη
Mιλώντας για την Ορθοδοξία σταματήσαμε αρκετά στη μυστική ρίζα της. Θα δούμε τώρα κάπως αναλυτικώτεοα το Βυζαντινό μυστικισμό στην πορεία που ακολούθησε μέσα στην ιστορία του Βυζαντίου, σταματώντας ιδιαίτερα στους σπουδαιότερους εκπροσώπους του και στα κυριώτερα ρεύματα που σημειώθηκαν.
Από πολύ νωρίς, από τον τρίτο κιόλας αιώνα άρχισεν η επίδοση και η μεγάλη διάδοση του πνεύματος του ασκητισμού. Είναι η εποχή του αγίου Αντωνίου και του Παχωμίου, των μεγάλων ασκητών της Αιγυπτιακής Ερήμου. Μέγα πλήθος Χριστιανών, που όλο και περισσότερο γίνεται, ασπάζονται τον μοναχικόν βίον, και καταφεύγουν στα μοναστήρια, τίς πόλεις των αγγέλων, όπως τα έλεγαν, ή διάγουν ζωή «ερημίτου», «αναχωρητού» σε απόμερα καταφύγια, σε σπηλιές, ή~πάνω σε στύλους αρχαίων οικοδομών. Ζητούν με την απόλυτη αυτή απόσπασή τους από τις μέριμνες της εγκόσμιας ζωής να εξασφαλίσουν την άνεση, την «σχολήν» και το πρόσφορο περιβάλλον που θα τους επιτρέψη να επιδοθούν στην τελείωσή των. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια και ο μοναχισμός πήρε πολύ μεγάλη ανάπτυξη και απέκτησε μεγάλη ηθική επιβολή. Τόσο που οι Αυτοκράτορες και οι Πατριάρχες έπρεπε να έχουν υπ' όψη τους την άποψη των μοναχών στις μεγάλες εκκλησιαστικές και θρησκευτικές, ακόμη και στις πολιτικές υποθέσεις. Ήταν φυσικό για μια κοινωνία όπως η Βυζαντινή, που ζητούσε όχι απλώς να συλλάβη το ρυθμό της αιωνιότητος, αλλά και να τον πραγματώση εδώ στην επίγεια ζωή της. Αυτό ακριβώς πίστευαν οι Βυζαντινοί ότι κατόρθωναν σε μεγαλύτερο βαθμό οι μοναχοί με τη ζωή που διάλεγαν. Αυτοί ήταν οι μύστες, να πούμε, για την αιωνιότητα. Αίρονταν από τα επίγεια και τα εγκόσμια προς τα ουράνια.
Σε όλη τη Βυζαντινή εποχή ο ασκητισμός απετέλεσε έναν από τους κύριους, αρκετές φορές τον ,κυριώτερο τόνο της ζωής. Ήταν φυσικό στους .κύκλους των ασκητών να είναι πιό έκδήλη η μυστική, ουσία του Χριστιανισμού. Όλη των η ζωή, ως τις μικρότερες λεπτομέρειες, πήρε σιγά σιγά μυστικό και συμβολικό νόημα, τέτοιο που να θυμίζη ή να κατατείνη προς τον κύριο σκοπό. Το ένδυμα του μοναχού, λέγει ο Άγιος Δωρόθεος (6ος αιώνας), δεν έχει χειρίδες, για να φωνάζη με τη γλώσσα του αυτή στο μοναχό, ότι δεν έχει χέρια για να κανη το κακό.
Δε συνειδητοποίησαν όμως οι μοναχοί αμέσως το πρόβλημά τους σε όλο του το βάθος, ούτε το είδαν όλοι με τον ίδιο τρόπο, ούτε στα ίδια θέματα. Έργο μας ακριβώς θα είναι να συλλάβωμε το βηματισμό του βυζαντινού, μυστικισμού στις κυριώτερες γραμμές του. Η συγκομιδή του είναι πολύ πλούσια και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Μπορούμε, νομίζω, να ξεχωρίσωμε στο Βυζάντιο δυο μεγάλα ρεύματα ασκητισμού, που συνυπάρχουν πάντα.
Από τη μια έχομε τη λαϊκώτερη και εξωτερικώτερη μορφή του, αυτήν που επικρατούσε στους κύκλους των απλών μοναχών, αυτήν που διαμορφώθηκε κυρίως στην έρημο της Αιγύπτου. Κύριο θέμα του έχει ο μυστικισμός αυτός την πάλη «κατά της σαρκός». Παιδεύουν τη σάρκα και τη βασανίζουν, γιατί αυτή, σαν ύλη πού είναι, αποτελεί την ενσάρκωση του κακού. Ο ασκητισμός, αυτός στρέφεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις εξωτερικές πολλαπλές υποχρεώσεις του χριστιανικού βίου. Το προσφιλέστερο θέμα του είναι η πραγματεία περί των αρετών και των αντίστοιχών τους κακιών. Τα θέματά του μας θυμίζουν συχνά το αντίστοιχο ασκητικό πνεύμα του νεοπλατωνισμού (η ύλη το κακό), και τον ασκητισμό των κυνικών (η αρετή). Αυτόν τον λαϊκώτερο, τον εμπειρικό, τον συχνά εξωτερικό ασκητισμό του Βυζαντίου γνωρίζομε μόνο σχεδόν και απάνω στις εκτροπές του στηρίζονται συχνά άδικες κρίσεις για το Βυζάντιο. Όμως και ο ασκητισμός αυτός έδωκεν έξοχους τύπους εναρέτων ανθρώπων, οσίων, αγίων.
