Σαν Πρόλογος
Ένας από τους εικονογραφικούς τύπους που εισήχθησαν επί τουρκοκρατίας στην ορθόδοξη αγιογραφία ήταν η σκηνή που παριστάνει τον αββά Σισώη μπροστά στον τάφο του Μ. Αλεξάνδρου. Η σκηνή αυτή που αποτελεί την πιο εποπτική αποστομωτική έκφραση της ματαιότητος της εγκόσμιου δόξης, εκφρασμένης στο πιο απόλυτο ίσως σημείο της, έχει την εξής επιγραφή: «Ο μέγας εν ασκηταίς Σισώης έμπροσθεν του τάφου του βασιλέως των Ελλήνων Αλεξάνδρου, του πάλαι διαλάμψαντος εν δόξη, φρίττει, και το άστατον του καιρού και της δόξης της πρόσκαιρου λυπηθείς, ιδού, κλαίει: Ορών σε τάφε, καρδιοστάλακτον δάκρυον χέω, χρέος το κοινόφλητον εις νουν λαμβάνων. Πως ουν μέλλω διελθείν πέρας τοιούτον; Ε! Θάνατε! Τις δύναται φυγείν σε;». Δεν ξέρομε αν ο Νίκων ο Καρουλιώτης με τον οποίο ασχολείται το μικρό αυτό βιβλίο είχε εμπνευστεί από αυτή την σκηνή και είχε εγκαταλείψει τα εγκόσμια-πράγμα απίθανο-αυτό όμως που ξέρομε είναι ότι διαπνεόταν από την ίδια ακριβώς λογική του μέλλοντος αιώνος που δεν καταισχύνεται, όσο και αν στον παρόντα η ζωή που συνεπάγεται φαντάζει παραλογισμός.
Δυστυχώς, βλέπουμε τα πράγματα εγκοσμιοκρατικά, ορθολογιστικά και υλιστικά και δουλεύουμε στην ειρκτή αυτών των καταστάσεων. Ωστόσο, κάποιες πλευρές και συνθήκες, όπως τα λυπηρά της ζωής, η τέχνη, ο έρωτας δίνουν πάντα δυνατότητες στον άνθρωπο να βρεθεί στην ανεστραμμένη λογική του αληθινού κόσμου. Ακόμα και η ίδια η φύση μας ανοίγει παράθυρα για να εισέλθει μια αναλαμπή της αιώνιας πραγματικότητας, ένα νόημα μυστικό που δεν μπορούμε να αποκωδικοποιήσουμε, παραδομένοι στην υλιστική παχυλότητα και την αισθησιακή μακαριότητα μας, όπως, ας πούμε τα όνειρα, όταν αυτά δεν είναι τόσο ψυχοφυσιολογικά όσο μυστικά, όπου βλέπουμε τα πράγματα ανάποδα, γιατί σε αυτά ενώνονται οι όχθες του παρόντος και του υπερκείμενου κόσμου. Μια τέτοια πραγματικότητα μας δείχνει ο Φλωρένσκυ μέσα από μια πραγματική ονειρική εικόνα, όπου θα μας πει ότι «ένας συγγενής μου, που θλιβόταν στη σκέψη των πεθαμένων γονιών και φίλων του, είδε κάποτε στον ύπνο του πως περπατούσε σε ένα νεκροταφείο.Ο άλλος κόσμος του παρουσιάστηκε σκοτεινός και ανατριχιαστικός, αλλά οι νεκροί του εξήγησαν ... πόσο λαθεμένη ήταν αυτή η ιδέα. Ακριβώς, κάτω από την επιφάνεια της γης φυτρώνει, αλλά αντεστραμμένο, με τις ρίζες στον αέρα και τα φύλλα προς τα κάτω, το ίδιο πράσινο και θαλερό χορτάρι, αυτό του νεκροταφείου, κι ακόμα πιο πράσινο και πιο όμορφο, τα ίδια δένδρα, με την κορφή κάτω και τις ρίζες στον αέρα κι αυτά, τα ίδια πουλιά τραγουδούν, ο γαλανός αιθέρας είναι το ίδιο καθαρός και ο ίδιος ήλιος λάμπει, κι όλα αυτά ακτινοβολούν και είναι πιο όμορφα απ' ότι στον επάνω κόσμο».
Ο τρόπος λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος έχει πολλά να μας μάθει για την ανατροπή στον αληθινό κόσμο των κατεστημένων λογικών του παρόντος αιώνος. Αν στον αμφιβληστροειδή του ματιού σχηματίζονται τα είδωλα αντεστραμμένα, αυτό σημαίνει ότι το μεγαλύτερο επιχείρημα ενάντια στον ανθρώπινο εγωισμό προέρχεται από τις ίδιες τις ανθρώπινες βιολογικές λειτουργίες. Όποιος ατενίζει τη γιγάντια λιθοδομή της πυραμίδας του Χέοπα έχει την ακλόνητη αίσθηση ότι θα μείνει αμετακίνητη για πάντα.
Όμως η αυτόματη ανατροπή του ειδώλου της αποτελεί την πιο ειρωνική υπόμνηση για τη ματαιότητα της ανθρώπινης κενοδοξίας. Αν ο Φαραώ διέπραξε το σφάλμα αυτό ακριβώς μόλις την είδε, αυτό σημαίνει ότι έγινε σε ένα ελάχιστο κλάσμα του δευτερολέπτου, όσο ακριβώς χρειάστηκε μέχρι ο εγκέφαλος του να μεταφράσει τα μηνύματα που με τη μορφή ασθενικών ηλεκτρικών σημάτων αποτελούν τα εκατομμύρια φωτοευαίσθητων κυττάρων που αναλύουν την εικόνα στα επιμέρους συστατικά της και να δημιουργήσει την αντίληψη του κτίσματος, όρθιου.
Ωστόσο, την ίδια στιγμή που η φυσική λειτουργία εμπαίζει τον εγωιστή, επιβεβαιώνει τον ταπεινό, καταφάσκοντας την ανάγκη μιας ψυχοσωματικής ενότητας και αρμονίας. Όταν ο νεαρός βλαστός της τσαρικής αριστοκρατίας έβλεπε τις τιμές και τις δόξες της Αυλής σαν σκύβαλα και σκουπίδια, εκείνη τη στιγμή επιβεβαιωνόταν χωρίς να το γνωρίζει μέσα στην ίδια τη λειτουργία της οράσεως και της διαδικασίας παραγωγής των οπτικών του αισθημάτων.
Το ίδιο το μάτι που δημιουργεί την οπτική εντύπωση και παρέχει την οπτική πληροφορία, αυτό το ίδιο το μάτι ενέπαιξε από την πρώτη στιγμή με τρόπο αθέατο και μυστικό την ανθρώπινη ματαιοδοξία, ενώ συγχρόνως αποτελεί την πιο απτή απόδειξη ότι οι πάσης φύσεως πυραμίδες πρέπει εν ταπεινώσει να ανατρέπονται. Ας μη ξεχνάμε ότι στη γλώσσα μας ο ήλιος βασιλεύει όταν δύσει , όχι όταν είναι στο απόγειο της εκτυφλωτικής του λάμψης. Και η διαπίστωση αυτή δεν αποτελεί μόνο υπόμνηση για την «ανατολή νέου φωτός και άκτιστου φέγγους» γι 'αυτόν που διήνυσε με συνέπεια στις εντολές του Χριστού την πορεία της επίγειας ζωής, δεν αποτελεί δηλαδή ανατροπή μόνο των νόμων της φθοράς, αλλά και μια παραδοχή της ίδιας της φύσης ότι η όντως μεγαλοπρέπεια δεν ευρίσκεται στο ανώτερο, αλλά στο έσχατο σημείο της τροχιάς, όχι στη λάμψη του χρυσού στέμματος, αλλά στη μεγαλοπρέπεια της πορφύρας που ταπεινώνεται.Οι παραπάνω αλήθειες επαληθεύονται και στο φυσικό φαινόμενο του αντικατοπτρισμού. Ας δούμε μια εντελώς φανταστική ιστορία, η οποία κάλλιστα θα μπορούσε να είναι αληθινή. Δυο νέοι βιολόγοι μελετούν το ζωικό κόσμο μιας μικρής λίμνης. Είναι από κείνους που έπεσαν στην παγίδα να εξισώσουν την επιστήμη με το Θεό και για τους οποίους οι Γραφές προειδοποιούν ότι η γνώση φυσιοί. Μόλις τελειώνουν τις μετρήσεις τους ο ένας ζητά από τον άλλο να τον αποθανατίσει πάνω σε ένα μικρό λόφο που υψώνεται πίσω ακριβώς από τη λίμνη. Δεν είναι τόσο γιατί η θέα από κει είναι πολύ υποσχετική, όσο γιατί θέλει να βλέπει τη φωτογραφία αυτή σαν προτύπωση των σίγουρων μελλοντικών επιστημονικών του ανακαλύψεων και την κυριαρχία του πνεύματος και των επιτευγμάτων του στη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
Πραγματικά, το αποτέλεσμα της φωτογραφικής αποτύπωσης είναι καταπληκτικό. Ένα μοναδικής ομορφιάς τοπίο και ένας ολόκληρος λόφος που χώρεσε ανάποδα μέσα στο αρυτίδωτο γυαλένιο νερό κι αυτός να καθρεφτίζεται στην κορυφή με πολύ σαφήνεια και καθαρότητα. Έτσι που την κοιτούσε απορροφημένος ρεμβάζοντας, αναρωτήθηκε: τι είναι άραγε καλύτερο; να είσαι στην κορυφή ή στον πυθμένα; Τότε σκέφτηκε: αν είμαι εγωιστικά στην κορυφή, είμαι στην πραγματικότητα στον πάτο, όπως μου δείχνει η φωτογραφία, ενώ αν είμαι τελευταίος, είμαι αυτόματα πρώτος. Ο ίδιος ο σκοτεινός θάλαμος της φωτογραφικής μηχανής το επαληθεύει, καθώς σχηματίστηκαν το φυσικό πρόσωπο και ο αντικατοπτρισμός του αντεστραμμένα.
Οι παραπάνω αναφορές που, ίσως, θα φάνταζαν παράταιρες σε ένα τυπικό πρόλογο, δικαιολογούνται εδώ από την πρόθεση μας να εξηγήσομε το λόγο που μας ώθησε να ασχοληθούμε με το Νίκωνα-αν μπορούμε να ερμηνεύσομε κάτι το τόσο απροσδιόριστο-η οποία μας έκανε να αναζητάμε με ένα συνεχές ανανεούμενο ενδιαφέρον και μια ακόρεστη δίψα πληροφορίες σε ότι αφορούσε το πρόσωπο και τη ζωή του. Αυτή η κατά κάποιο τρόπο μυστική σχέση έχει ένα πολύ ορατό στοιχείο που αποτέλεσε ίσως και την αφετηρία της: ο θαυμασμός μας γι' αυτό το πνευματικό καλλιτέχνημα που δημιουργήθηκε από τον εγκεντρισμό της ανακτορικής κομψότητας στη Χάρη του Θεού για να δημιουργηθεί μια προσωπικότητα γεμάτη πνευματική αριστοκρατικότητα και ταπεινό μεγαλείο.
Δεν είχαμε σκοπό να γράψουμε μια βιογραφία του Νίκωνα. Άλλωστε ένα τέτοιο εγχείρημα θα προϋπέθετε μια εργώδη προσπάθεια, καθώς θα έπρεπε να αναζητηθούν οι πηγές όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και σε άλλες χώρες, αφού ο μακαριστός γέροντας υπήρξε πολίτης του κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι στο μέλλον χρειάζεται επίπονη και εμπεριστατωμένη έρευνα, ώστε να έρθει στο φως και να παρουσιαστεί πρισματικά αυτή η σπουδαία πνευματική φυσιογνωμία, πράγμα το οποίο οι ποικίλες υποχρεώσεις μας δεν θα το επέτρεπαν. Ο σκοπός ο δικός μας ήταν εξ αρχής άλλος: να αποτελέσει το βιβλίο αυτό, το πρώτο μιας σειράς, η οποία θα έχει σαν θέμα τις επισκέψεις περιηγητών και διανοουμένων στο Αγιον Όρος και η οποία θα τιτλοφορείται "Περιηγητές και Διανοούμενοι στο Αγιον Όρος". Μια τέτοια θεματική θα μπορούσε να αποτελέσει άλλη μια γέφυρα στο διάλογο ανάμεσα στη διανόηση και την ορθόδοξη πνευματικότητα όπως βιώνεται μέσα στη μακραίωνη ασκητική παράδοση του Αγίου Όρους. Εξυπακούεται ότι ένα τέτοιο θέμα δεν μπορεί να έχει περιεχόμενο ακραιφνώς πνευματικό, καθώς η γόνιμη συνάντηση διαφορετικών-πολλές φορές κοσμοθεωρητικών αντιλήψεων και η εύρεση κοινής συνισταμένης προϋποθέτει τη συγκαταβατική αντιμετώπιση των πατέρων και πιο επιφανειακές συζητήσεις.
Έχει πολύ ενδιαφέρον να δει κανείς την εξέλιξη των κοσμοθεωρητικών ενδιαφερόντων των επισκεπτών που αντικατοπτρίζουν την εξέλιξη των ποικίλλων κοσμοθεωρητικών ρευμάτων, τη μοναδικότητα της προσωπικότητας τους, η οποία αποτυπώνεται στις απορίες ή τις τοποθετήσεις τους, πράγμα το οποίο, τουλάχιστον στην περίπτωση του Νίκωνα δεν είναι εφικτό λόγω ελλείψεως στοιχείων.
Θα θέλαμε εδώ να ευχαριστήσομε από την καρδιά μας τον Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη π. Νήφωνα Βασιλάκη, Δρ. Θεολογίας και τον δόκιμο φιλαθωνίτη συγγραφέα κ. Αντώνη Στιβακτάκη για το έμπρακτο ενδιαφέρον τους στην εκπόνηση αυτής της εργασίας, καθώς και τη δεσποινίδα Μαρία Χουστουλάκη, πτυχιούχο Αγγλικής Φιλολογίας για την αξιόπιστη μετάφραση του προλόγου του Νίκωνα στην αγγλική μετάφραση της Φιλοκαλίας από τα ρωσικά των E. KADLOUBOVSKY και G.E.H. PALMER. Τέλος, ευχαριστούμε τον Σεβ. Αρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Ειρηναίο, το πρόσωπο του οποίου αποτελεί πάντα για μας πηγή δημιουργικής έμπνευσης και αφορμή ευχαριστίας στο Θεό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΆΓΙΟ ΌΡΟΣ Α'
ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α ΠΕΤΡΑΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ
ΣΤΟ ΕΡΗΜΗΤΗΡΙΟ ΤΟΥ Π. ΝΙΚΩΝΑ ΤΟΥ ΚΑΡΟΥΛΙΩΤΗ (1874- 1964)
