Ο κάθε άνθρωπος χωριστά αποτελείται από δύο φύσεις, την ψυχή και το σώμα· επειδή τις διατηρεί αμετάβλητες στο πρόσωπό του, εύλογα λέγεται ότι έχει δύο φύσεις· διότι, και μετά την ένωση, διατηρεί τη φυσική ιδιότητα και της μιας και της άλλης. Πράγματι, ούτε το σώμα είναι αθάνατο αλλά θνητό, ούτε η ψυχή είναι θνητή αλλά αθάνατη· ούτε το σώμα είναι αόρατο ούτε η ψυχή ορατή με γυμνό μάτι· αλλά η μία είναι λογική, νοερή και ασώματη, ενώ το άλλο είναι υλικό, ορατό και χωρίς λογική.
Και εφόσον αυτά που έχουν διαφορετική ουσία δεν ανήκουν σε μία φύση, είναι επόμενο η ψυχή και το σώμα να μην έχουν την ίδια ουσία. Και ακόμη· ο άνθρωπος είναι λογική θνητή ύπαρξη και κάθε κατάσταση χαρακτηρίζει τις φύσεις που υπάγονται σ’ αυτήν· δεν είναι επίσης το ίδιο πράγμα, σύμφωνα με τη φύση, το λογικό με το θνητό · επομένως, και ο άνθρωπος δεν θα έχει μία φύση, σύμφωνα με το παραπάνω κριτήρια που ορίσαμε.
Αν πάλι λέμε ότι ο άνθρωπος έχει μία φύση, τότε χρησιμοποιούμε στο λόγο μας το όνομα «φύση» αντί για το όνομα «είδος»· διότι δεχόμαστε ότι άνθρωπος από άνθρωπο δεν διαφέρει σε κάποια φυσική διαφορά, αλλά όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια σύσταση, είναι σύνθετοι από ψυχή και σώμα και έχουν ο καθένας δύο φύσεις· επομένως, όλοι έχουν κοινό ορισμό. Και αυτό δεν είναι παράδοξο, καθώς ο μέγας Αθανάσιος, στο λόγο του γι’ αυτούς που βλασφημούν το Άγιο Πνεύμα, είπε ότι μία είναι η φύση όλων των γενητών, διότι είναι δημιουργήματα· το είπε ως εξής: «Είναι δυνατό να κατανοήσουμε ότι το Άγιο Πνεύμα είναι πάνω από την κτίση και διαφορετικό από τη φύση των δημιουργημάτων, ιδιαίτερο όμως πρόσωπο της θεότητος».
Διότι, καθετί που παρατηρείται από κοινού σε πολλά και δεν υπάρχει σ’ άλλο περισσότερο και σ’ άλλο λιγότερο, λέγεται ουσία. Επειδή, λοιπόν, κάθε άνθρωπος είναι σύνθετος από ψυχή και σώμα, γι’ αυτό λέμε ότι οι άνθρωποι έχουν μία φύση.
Για την υπόσταση όμως του Κυρίου δεν μπορούμε να πούμε ότι έχει μία φύση. Διότι οι φύσεις του διατηρούν και μετά την ένωσή τους η καθεμία τη φυσική της ιδιότητα και δεν μπορεί να βρεθεί είδος Χριστών. Επειδή δεν έγινε άλλος Χριστός από θεία και ανθρώπινη φύση, ο ίδιος και Θεός και άνθρωπος. Και ακόμη· δεν είναι το ίδιο λέγοντας «ένα» με βάση το είδος του ανθρώπου, και λέγοντας «ένα» με βάση την ουσία της ψυχής και του σώματος.
Διότι το «ένα» με βάση το είδος του ανθρώπου, φανερώνει την ομοιότητα μεταξύ όλων των ανθρώπων· ενώ το «ένα» με βάση την ουσία της ψυχής και του σώματος, καταστρέφει την ίδια την ύπαρξή τους οδηγώντας τα σε τέλεια ανυπαρξία· διότι ή το ένα θα μετατραπεί στην ουσία του άλλου, ή θα δημιουργηθεί ένα άλλο από άλλα και θα μεταβληθούν και τα δύο, ή θα παραμείνουν στα όριά τους και θα είναι δύο φύσεις· επειδή το σωματικό με το ασώματο δεν είναι το ίδιο σύμφωνα με την ουσία τους.
Μολονότι λέμε, λοιπόν, για τον άνθρωπο μία φύση, όχι επειδή ταυτίζεται η ποιότητα της ψυχής και του σώματος αλλά επειδή είναι πανομοιότυπα τα άτομα που αναφέρονται στο είδος, δεν αρμόζει όμως να λέμε και για το Χριστό μία φύση, αφού δεν υπάρχει είδος που να περιέχει πολλές υποστάσεις. Ακόμη κάθε σύνθεση λέγεται ότι έχει γίνει από τα άμεσα συνθετικά της· δεν λέμε δηλαδή ότι το σπίτι αποτελείται από χώμα και νερό, αλλά από τούβλα και ξύλα. Επειδή είναι ανάγκη να λέμε ότι ο άνθρωπος αποτελείται από πέντε τουλάχιστον φύσεις, δηλαδή από τέσσερα στοιχεία και την ψυχή.
Έτσι και για τον Κύριό μας Ιησού Χριστό δεν εξετάζουμε τα μέρη των μερών, αλλά αυτά που άμεσα ενώθηκαν, δηλαδή τη θεία και την ανθρώπινη φύση. Ακόμη, αν λέμε ότι ο άνθρωπος έχει δύο φύσεις, θα αναγκασθούμε να πούμε ότι ο Χριστός έχει τρεις φύσεις, και εσείς με το να λέτε ότι ο άνθρωπος έχει δύο φύσεις δογματίζετε ότι ο Χριστός έχει τρεις φύσεις· το ίδιο και για τις ενέργειες· διότι είναι αρμονικό η ενέργεια να συμβαδίζει με τη φύση.
Ο θεολόγος Γρηγόριος μαρτυρεί ότι ο άνθρωπος και λέγεται και έχει δύο φύσεις: «Δύο φύσεις πράγματι υπάρχουν, ο Θεός και ο άνθρωπος· επειδή υπάρχει ψυχή και σώμα». Και στο λόγο του για το βάπτισμα λέει τα εξής: «Επειδή εμείς είμαστε διττοί, από ψυχή και σώμα, και η μία φύση είναι ορατή ενώ η άλλη είναι αόρατη, διπλός είναι και ο καθαρισμός μας με το νερό και το Άγιο Πνεύμα».
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 60. Πρὸς τοὺς λέγοντας· εἰ δύο φύσεων καὶ ἐνεργειῶν ὁ ἄνθρωπος, ἀνάγκη ἐπὶ Χριστοῦ τρεῖς φύσεις καὶ τοσαύτας λέγειν τὰς ἐνεργείας.
Ὁ μὲν καθ᾿ ἕκαστα ἄνθρωπος ἐκ δύο συγκείμενος φύσεων, ψυχῆς τε καὶ σώματος, καὶ ταύτας ἀμεταβλήτους ἔχων ἐν ἑαυτῷ δύο φύσεις εἰκότως λεχθήσεται· σῴζει γὰρ ἑκατέρων καὶ μετὰ τὴν ἕνωσιν τὴν φυσικὴν ἰδιότητα. Οὔτε γὰρ τὸ σῶμα ἀθάνατον ἀλλὰ φθαρτόν, οὔτε ἡ ψυχὴ θνητὴ ἀλλ᾿ ἀθάνατος, οὔτε τὸ σῶμα ἀόρατον, οὔτε ἡ ψυχὴ σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρατή, ἀλλ᾿ ἡ μὲν λογικὴ καὶ νοερὰ καὶ ἀσώματος, τὸ δὲ παχύ τε καὶ ὁρατὸν καὶ ἄλογον. Οὐ μιᾶς δὲ φύσεως τὰ κατ᾿ οὐσίαν ἀντιδιαιρούμενα· οὐ μιᾶς ἄρα οὐσίας ψυχή τε καὶ σῶμα. Καὶ πάλιν· εἰ ζῷον λογικὸν θνητὸν ὁ ἄνθρωπος, πᾶς δὲ ὅρος τῶν ὑποκειμένων φύσεών ἐστι δηλωτικός, οὐ ταὐτὸν δὲ κατὰ τόν τῆς φύσεως λόγον τὸ λογικὸν τῷ θνητῷ, οὐκ ἄρα μιᾶς φύσεως εἴη ὁ ἄνθρωπος κατὰ τὸν τοῦ οἰκείου ὁρισμοῦ κανόνα.
Εἰ δὲ λέγοιτό ποτε μιᾶς φύσεως ὁ ἄνθρωπος, ἀντὶ τοῦ εἴδους τὸ τῆς φύσεως παραλαμβάνεται ὄνομα λεγόντων ἡμῶν, ὅτι οὐ διαλλάττει ἄνθρωπος ἀνθρώπου κατά τινα φύσεως διαφοράν, ἀλλὰ τὴν αὐτὴν σύστασιν ἔχοντες πάντες οἱ ἄνθρωποι καὶ ἐκ ψυχῆς συντεθειμένοι καὶ σώματος καὶ δύο ἕκαστος φύσεις τελοῦντες ὑφ᾿ ἕνα πάντες ὁρισμὸν ἀνάγονται. Καὶ οὐ παράλογον τοῦτο, ὁπότε καὶ πάντων τῶν κτιστῶν, ὡς γενητῶν, μίαν φύσιν ὁ ἱερὸς Ἀθανάσιος ἔφησεν ἐν τῷ κατὰ τῶν βλασφημούντων τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον οὑτωσὶ λέγων· «Ὅτι δὲ ἄνω τῆς κτίσεώς ἐστι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον καὶ ἄλλο μὲν παρὰ τὴν τῶν γενητῶν φύσιν, ἴδιον δὲ τῆς θεότητος, ἔξεστι πάλιν συνιδεῖν». Πᾶν γάρ, ὃ κοινῶς καὶ ἐν πολλοῖς θεωρεῖται, οὐ τινὶ μὲν πλέον, τινὶ δὲ ἔλαττον ὑπάρχον, οὐσία ὀνομάζεται.
Ἐπεὶ οὖν πᾶς ἄνθρωπος ἐκ ψυχῆς ἐστι συντεθειμένος καὶ σώματος, κατὰ τοῦτο μία φύσις τῶν ἀνθρώπων λέγεται. Ἐπὶ δὲ τῆς ὑποστάσεως τοῦ Κυρίου οὐ λέγειν δυνάμεθα μίαν φύσιν· αἵ τε γὰρ φύσεις σῴζουσι καὶ μετὰ τὴν ἕνωσιν ἑκάστη τὴν φυσικὴν ἰδιότητα, καὶ εἶδος Χριστῶν οὐκ ἔστι εὑρεῖν. Οὐ γὰρ ἐγένετο ἄλλος Χριστὸς ἐκ θεότητός τε καὶ ἀνθρωπότητος, Θεός τε καὶ ἄνθρωπος ὁ αὐτός. Καὶ πάλιν· Οὐ ταὐτόν ἐστι τὸ κατ᾿ εἶδος τοῦ ἀνθρώπου ἓν καὶ τὸ κατ᾿ οὐσίαν ψυχῆς καὶ σώματος ἕν. Τὸ μὲν γὰρ κατ᾿ εἶδος τοῦ ἀνθρώπου ἓν τὴν ἐν πᾶσι τοῖς ἀνθρώποις ἀπαραλλαξίαν ἐνδείκνυται· τὸ δὲ κατ᾿ οὐσίαν ψυχῆς καὶ σώματος ἓν αὐτὸ τὸ εἶναι αὐτῶν λυμαίνεται εἰς ἀνυπαρξίαν αὐτὰ παντελῆ ἄγον· ἢ γὰρ τὸ ἓν εἰς τὴν τοῦ ἑτέρου μεταποιηθήσεται οὐσίαν ἢ ἐξ ἑτέρων ἕτερον γενήσεται καὶ ἀμφότερα τραπήσονται, ἢ ἐπὶ τῶν ἰδίων ὅρων μένοντα δύο φύσεις ἔσονται· οὐ γὰρ ταὐτὸν κατ᾿ οὐσίας λόγον τὸ σῶμα τῷ ἀσωμάτῳ.
Οὐκ ἀνάγκη τοίνυν ἐπὶ τοῦ ἀνθρώπου μίαν φύσιν λέγοντας, οὐ διὰ τὸ ταὐτὸν τῆς οὐσιώδους ποιότητος ψυχῆς τε καὶ σώματος, ἀλλὰ διὰ τὸ ἀπαράλλακτον τῶν ὑπὸ τὸ εἶδος ἀναγομένων ἀτόμων μίαν καὶ ἐπὶ Χριστοῦ φύσιν λέγειν, ἔνθα εἶδος περιεκτικὸν πολλῶν ὑποστάσεων οὐκ ἔστιν. Ἔτι δὲ πᾶσα σύνθεσις ἐκ τῶν προσεχῶς συντεθέντων συντεθεῖσθαι λέγεται· οὐ γὰρ λέγομεν τὸν οἶκον ἐκ γῆς καὶ ὕδατος συντεθεῖσθαι, ἀλλ᾿ ἐκ πλίνθου καὶ ξύλων. Ἐπεὶ ἀνάγκη καὶ τὸν ἄνθρωπον λέγειν ἐκ πέντε τοὐλἀχιστον συγκεῖσθαι φύσεων, ἔκ τε τῶν τεσσάρων στοιχείων καὶ ψυχῆς. Οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ οὐ τὰ μέρη τῶν μερῶν σκοποῦμεν, ἀλλὰ τὰ προσεχῶς συντεθέντα, θεότητά τε καὶ ἀνθρωπότητα.
Ἔτι δὲ εἰ δύο φύσεις τὸν ἄνθρωπον λέγοντες τρεῖς φύσεις ἐπί Χριστοῦ λέγειν ἀναγκασθησόμεθα, καί ὑμεῖς ἐκ δύο φύσεων τόν ἄνθρωπον λέγοντες ἐκ τριῶν τόν Χριστόν δογματίζετε φύσεων· ὁμοίως καί περί ἐνεργειῶν· κατάλληλον γάρ ἀνάγκη τῇ φύσει τήν ἐνέργειαν εἶναι. Ὅτι δέ δύο φύσεων ὁ ἄνθρωπος λέγεταί τε καί ἔστι, μάρτυς ὁ θεολόγος Γρηγόριος· «Φύσεις μέν γάρ δύο», φάσκων, «Θεός καί ἄνθρωπος· ἐπεί καί ψυχή καί σῶμα». Καί ἐν τῷ περί βαπτίσματος δέ λόγῳ τοιάδε φησί· «Διττῶν δέ ὄντων ἡμῶν ἐκ ψυχῆς καί σώματος, καί τῆς μέν ὁρατῆς τῆς δέ ἀοράτου φύσεως, διττή καί ἡ κάθαρσις δι’ ὕδατος καί Πνεύματος».
