Γράφει η Άννα Μαργαρίτη
Η ψυχή δεν είναι δημιούργημα του Υπερούσιου, αλλά δημιουργήθηκε δια του εμφυσήματος της πνοής του Όλου, του Θείου Πνεύματος.
Π. Δαμασκηνός, Φιλοκαλία Γ.54.
Η ψυχή, η προέλευση και η λειτουργία της αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο ερεύνης για όλους, αλλά συγχρόνως είναι το κύριο σημείο που προκαλεί το ενδιαφέρον όλων των διανοούμενων όλων των εποχών. Βέβαια το γεγονός και μόνο ότι ο άνθρωπος ασχολείται επί χιλιετίες και πλέον με την έννοια της ψυχής, θα μπορούσε να αποτελέσει μια μαρτυρία της ύπαρξής της και κάτι ίσως περισσότερο, αφού οι μαρτυρίες των αιώνων οπωσδήποτε έχουν κάποια πραγματική βάση.
Υπάρχει βέβαια και η υλιστική άποψη ότι τα περί ψυχής είναι μια αυταπάτη, μια φαντασίωση, τα πάντα είναι ύλη και όλα τα άλλα είναι ανύπαρκτα, ανύπαρκτη επομένως και η ψυχή. Ωστόσο και μεταξύ αυτών που δέχονται την ύπαρξη της ψυχής υπάρχουν διαφωνίες ως προς το εύρος που καταλαμβάνει η ύπαρξή της και άλλοι μεν υποστηρίζουν ότι το κάθε τι είναι μια λειτουργία της ψυχής και τίποτε άλλο, αγνοούν δε τη μορφή, άλλοι συνδυάζουν τη λειτουργία της μορφής και ψυχής και άλλοι στέκονται μόνο στο σώμα, στη μορφή δηλαδή, υποστηρίζοντας ότι η ζωή μπορεί να υπάρξει με μόνη τη δύναμη της ζωής που την εμψυχώνει.
Σχετικά με την ψυχή, το νου και τη διάνοια, οι πατέρες της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας αναπτύσσουν μια πλήρη θεωρία, που είναι απόρροια ως επί το πολύ, των πνευματικών εμπειριών τους. Με την πάροδο των αιώνων αυτοί βίωσαν πράγματι και μετέδωσαν σε μας, σαν βίωμα, αυτή τη θεία μυσταγωγία περί ψυχής. Πρόκειται για μια θεωρία που καλύπτει όλες τις ανάγκες και λύνει κάθε προβληματισμό γύρω από την ύπαρξη και τη λειτουργία της ψυχής και του νου. Ιδιαίτερα όσον αφορά το νου, η θεωρία αυτή ξεπερνά κάθε προηγούμενη της και ρίχνει άπλετο φως στον τρόπο λειτουργίας του νου, τόσο στο πνευματικό, υπέρ τη φύση επίπεδο, όσο και στο φυσικό, το ανθρώπινο επίπεδο. Η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενέργειας της ψυχής και του νου, όχι μόνο είναι αποκαλυπτική αλλά είναι μια καθαρά πατερική διδασκαλία εντελώς νέα.
Η ψυχή δεν είναι πτυχή της Θείας Ουσίας, αλλά πτυχή της Θείας Δυνάμεως. Όπως η Θεία Δύναμη ή Ενέργεια ζωοποιεί και συνέχει τα πάντα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου δια της ενεργείας της ζωοποιεί και συνέχει το ανθρώπινο σώμα. Όπως ξεχωρίζουμε την Ουσία και την Δύναμη ή την Ενέργεια του Θεού, έτσι ξεχωρίζουμε και την Ουσία και τη Δύναμη ή την ενέργεια της ψυχής. Η ψυχή καθεαυτή, η ουσία, έχει την δική της αυθύπαρκτη ζωή, ενώ η ενέργεια της ζωοποιεί και συνέχει το σώμα. Ο Θεός έδωσε στο σύμπαν μια πολύμορφη υπόσταση και θέλησε, άλλα μεν όντα "να έχουν μόνο το είναι," άλλα, "να έχουν το είναι και τη ζωή," και άλλα,"να έχουν το είναι, τη ζωή και το νου".
Αν η ψυχή, δηλαδή η ουσία της, δεν είχε ενέργεια που να διαφέρει από την δική της ουσία, θα ήταν ανυπόστατη, θα ήταν μια απλή σύλληψη της διάνοιας, γιατί χωρίς την ενέργεια αυτή ο άνθρωπος δεν έχει αισθήσεις, δεν κινείται, δεν έχει γνώμη, δεν περπατάει κ.λ.π. Όπως ενυπάρχει η Δύναμη στο Θείο, έτσι ενυπάρχει και είναι έμφυτη στην ανθρώπινη ψυχή. Και όπως ο Θεός αναγνωρίζεται από την ενέργειά Του, έτσι και ο άνθρωπος αναγνωρίζεται και υπάρχει από την δική του ενέργεια.
Αυτή η ενέργεια που βρίσκεται μέσα μας, γύρω μας και πέρα από εμάς, πνέει σαν πνοή του Όλου και είναι παντού παρούσα, σε όλη την έκταση του διαστήματος, σε κάθε άτομο ύλης, σε κάθε ανθρώπινο πλάσμα και καλεί τους πάντες και τα πάντα, σε μια προετοιμασία, για την επικείμενη υπέρτατη ένωση των πάντων με το Δημιουργό τους. Μια παλλόμενη δύναμη διαπερνά το κάθε τι στο σύμπαν και εκδηλώνεται με τη μορφή φωτός και ήχου. Είναι η Δύναμη της Ζωής του Λόγου, που συντηρεί όλα τα ανθρώπινα πλάσματα. Είναι η Δύναμη του Θεού που ενοικεί μέσα μας, είναι η αληθινή ζωή μας. Γεμάτο το σύμπαν από ήχο και φως που μπορούμε να ακούσουμε και να δούμε μόνο με την εσωτερική ακοή και όρασή μας. Και όταν κανείς γίνεται δέκτης αυτής της εμπειρίας, δέχεται τη γνώση της παρουσίας του Θεού, η οποία γνώση δημιουργεί την απόλυτη πίστη που βασίζεται στην άμεση εσωτερική εμπειρία και γι αυτό δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Με τον τρόπο αυτό ο Λόγος αποκαθιστά σε προσωπικό επίπεδο μια απόλυτη πίστη βασισμένη σε εσωτερική εμπειρία, και η πνευματική αναζήτηση γίνεται η υπέρτατη ανθρώπινη συμπεριφορά, η μία και μόνη επιδίωξη, που μπορεί να δώσει στη ζωή πραγματικό σκοπό, αξία και έννοια.
"Αυτή είναι η κατά φύση κίνηση της ψυχής και του νου πάντοτε στην προς εαυτόν επάνοδον και ένωση".
Κάλλιστος, Φιλικαλία σελ.265
